Rudolf Steiner

Filozofia e lirisё

 

-njё filozofi e

                        aktivitetit shpirtёror-

Rudolf Steiner

Filozofia e lirisё

 

-njё filozofi e aktivitetit shpirtёror-

Autori: Rudolf STEINER

Pёrkthyer dhe pёrshtatur nё gjuhёn shqipe nga Fatmir Mani sipas variantit "Philosophy of Freedom" tё gjetur nё gjuhёn angleze.

PЁRMBAJTJA

Parathёnie e vetё pёrkthyesit

Referime tё vetё autorit bёrё pёr kёtё libёr

NJOHURI PЁR LIRINЁ

Kapitulli i parё                                            Veprimi i Vetёdijshёm Njerёzor

Kapitulli i dytё                                             Dёshira e Madhe Bazё pёr Dituri

Kapitulli i tretё                                             Tё Menduarit nё Shёrbim tё tё Kuptuarit tё Botёs

Kapitulli i katёrt                                           Bota si njё Perceptim

Kapitulli i pestё                                            Pёrfitimi i Dijes pёr Botёn

Kapitulli i gjashtё                                         Individualiteti Njerёzor

Kapitulli i shtatё                                           A ka Kufij Njohja?

REALITETI I LIRISЁ

Kapitulli i tetё                                               Faktorёt e Jetёs

Kapitulli i nёntё                                            Ideja e Lirisё

Kapitulli i dhjetё                                           Filozofia e Lirisё dhe Monizmi

Kapitulli i njёmbёdhjetё                             Qёllimi i Botёs dhe Qёllimi i Njerёzimit (Fat i Njerёzimit)

Kapitulli i dymbёdhjetё                               Imagjinata Morale (Darvinizmi dhe Morali)

Kapitulli i trembёdhjetё                              Vlera e Jetёs (Pesimizmi dhe Optimizmi)

Kapitulli i katёrmbёdhjetё                          Individualiteti dhe tipi

ÇЁSHTJET PЁRFUNDIMTARE

Kapitulli i pesёmbёdhjetё                           Pasojat e Monizmit

Pasthёnia e parё

Pasthёnia e dytё

Parathёnie e pёrkthyesit

Filozofёt nёpёr shekuj i kanё mbёshtetur argumentat e tyre mbi premisa tё ndryshme, tё tilla si objekti dhe subjekti, ideja dhe realiteti, e ndёrgjegjshmja dhe e pandёrgjegjshmja, etj. Libri i Rudolf Stainerit mbi ate çka ёshtё liria, mbi çfarё aktiviteti shpirtёror ёshtё, fillon nga ajo çfarё domosdoshmёrisht duhet tё paraprijё tё gjitha parimet e tjera, d.m.th.-vetё mendimin. Duhet thёnё se nga fjalia e parё deri tek e fundit ky libёr thjesht kundron tё menduarit. Vёrtetёsisht lexuesit i kёrkohet qё tё vrojtojё njё lojё imagjinare tё bilardos, njё shёtitje pёrmes njё lёndine, vetёtima e bubullima, si dhe plot fenomene tё ndryshme tё pёrditshme. Megjithatё, ajo qё ai faktikisht studion nuk ёshtё llojshmёria e kёtyre fenomeneve, por mendimi i tij pёr to. Duke kundruar se cfarё ёshtё aktualisht tё menduarit dhe se çfarё ndodh kur ne mendojmё-ёshtё njё aktivitet tё cilin ne normalisht nuk e praktikojmё. Stainer e quan atё: "aktivitet i pazakontё" dhe "kundrimi mё i rёndёsishёm qё mund tё bёjё njё qёnie njerёzore, sepse ai vёzhgon diçka tё cilёn e prodhon po vetё ai". Me kёtё lloj aktiviteti fillon njё aktivitet magjepёs dhe tronditёs. Pёr shekuj fuqia e mendimit, e aftё pёr tё ngritur dhe rrёzuar civilizime, ёshtё pёrdorur pёr tё sqaruar sekretet mё tё thella tё botёs fizike, shpesh me frymёzim frike e shpesh me rezultate frikёsuese. Para Stainerit nuk janё bёrё pёrpjekje pёr tё sqaruar sekretet e fuqisё sё mendimit pa tё cilёn kёto rezultate nuk do tё ishin arritur.

Shqyrtimi i mendimit nё kёtё libёr ose, e thёnё mё mirё, udhёtimi drejt mendimit, tё çon drejt njohjes sё Njeriut; njё njohje e cila nё mёnyrё tё paevitueshme kthehet nё vetё njohje, sepse gradualisht shpaloset pёrpara lexuesit njё pamje madhёshtore tё asaj çfarё njeriu, nё pёrputhje me natyrёn e tij, ёshtё i destinuar pёr t’u bёrё: njё figurё (pikturё) e krahasuar me atё tё cilёn qёniet mё pёrfekte njerёzore dёshpёrimisht nuk e kanё.

Megjithatё padyshim, aspekti mё i rёndёsishёm i librit ёshtё fakti se dija qё dikush fiton nuk pranohet thjesht se Stainer e tregon atё si tё jetё rrjedhim logjik, por sepse mendimi i lirё i pavarur i atij "dikujt" pohon tё vёrtetёn ashtu siç mund tё pohohet e vёrteta matematikore. Pёr tё kuptuar se çfarё ёshtё mendimi dhe se si njeriu lidhet pёrmes tij me bashkёkohёsit e vet dhe me botёn, sjell njё vёshtrim tё ri tё tё gjitha çёshtjeve tё mёdha apo tё vogla. Dikush arrin tё njohё se ndёrsa tё gjitha fetё e mёdha pёrmbajnё njё aspekt tё sё vёrtetёs, njё ngjarje unikale e tillё si ajo e Golgotasё, duhet tё ketё ndodhur. Pёrsёrisim, se jo se Steineri flet pёr kёto gjёra- as kristianizmi dhe as ndonjё lloj feje tjetёr qё pёrmendet nё kёtё libёr-por sepse njohja lind nga njё kuptim i vetё mendimit.

Nё tё vёrtetё nёse dikush nuk ka dёgjuar kurrё pёr ngjarjen e Golgotasё apo tё Krishtit tё tjera shprehje mund tё ishin pёrdorur.

Referime tё vetё autorit bёrё pёr kёtё libёr

Praktikisht tё gjitha librat dhe leksionet e Rudolf Steinerit tё botuara mbas botimit tё librit tё tij"Filozofia e Lirisё" i referohen kёtij libri bazё dhe nё disa raste bile edhe me hollёsi. Ndoshta do ishte me vend kёtu tё pёrmendeshin dy nga referimet tё cilat janё tё lidhura ngushtё dhe qё nёnkuptojnё shumё. Steiner pёrmend nё shumё raste se "Filozofia e tij Lirisё" ёshtё e shkruar nё njё mёnyrё tё tillё ku çdo mendim zhvillohet prej mendimit paraardhёs, ashtu sikundёrse njё bimё zhvillohet nga rrёnja, nё kёrcell e mandej nё gjethe e pёrfundimisht nё lule, kёshtu qё ky libёr nuk mund tё lexohet dot si njё libёr kuzhine.

Ndoshta do tё jetё e vёshtirё qё fillimisht tё mundohesh tё lexosh ndryshe nga ajo formё qё je vetёmёsuar tё lexosh njё tekst shkollor apo njё tekst letrar mjekёsor, apo se si t’i shёrbesh njё pajisje tё caktuar etj, etj; kёtu faktet reshtohen njёra pas tjetrёs, pranё e pranё dhe mund tё mbahen mend, ato nuk duhet qё tё bёhen pёrjetime tё brendshme qё tё kuptohen.

Por, tё pranosh "Filozofinё e Lirisё" nёn autoritetin e Steinerit do tё thotё tё mos kesh kuptuar thelbin. Lexuesi mё tepёr duhet tё pyesi veten nё qoftё se ai pёrjeton ndjenjёn dhe vullnetin e vet, e mbi tё gjitha, mendimin e vet, sipas mёnyrёs tё cilёn Steiner pёrshkruan. Libri ёshtё plot shembuj, tё gjitha tё cilat mund tё testohen pёrmes eksperiencёs personale tё gjithёkujt; fjali pas fjalie libri bёhet eksperiencё e brendshme dhe gradualisht lexuesi bёhet i ndёrgjegjshёm-jo mё si teori, por nё fakt-se libri ёshtё i ndёrtuar nё mёnyrё tё tillё qё çdo mendim tё dalё prej atij paraprirёs. E pakuptueshmja e shndёron vetveten nё tё kuptueshme, jo thjesht nё raport me librin, por nё raport me jetёn.

Kapitulli 1

Veprimi i vetёdijshёm njerёzor

A ёshtё njeriu shpirtёrisht i lirё nё mendimin dhe veprimin e tij apo ёshtё i detyruar nga ndonjё domosdoshmёri e hekurt e nje ligji natyral? Janё njё seri pyetjesh tё tilla tё cilat janё debatuar nё mёnyrё tepёr krijuese. Koncepti i lirisё sё vullnetit njerёzor ashtu siç ka gjetur pёrkrahёs tё zjarrtё, po ashtu ka gjetur edhe kundёrshtarё tё shumtё kokёfortё. Janё ata tё cilёt nёn entuziazmin e tyre moral deklarojnё se qё tё mohosh kaq hapur njё fakt si liria ёshtё njё budallallёk i pastёr.

Pёrballё tyre qёndrojnё tё tjerё qё e konsiderojnё atё si kryekёput naïve tё besosh se ligjet e natyrёs mund tё mos veprojnё nё sferat e mendimit dhe veprimit njerёzor.

Kёshtu qё e njёjta gjё ashtu siç ёshtё deklaruar tё jetё prona mё e çmuar e njeriut po ashtu ёshtё deklaruar tё jetё edhe iluzioni mё i madh. Stёrhollime tё pafund janё sajuar pёr tё shpjeguar se si liria njerёzore mund tё jetё nё pёrputhje me ligjet tё cilat funksionojnё nё mbretёrinё e natyrёs, vetё sё cilёs nё fund tё fundit edhe vetё njeriu i pёrket. Po tё shohёsh pёrpjekjet e krahut tjetёr, do tё shohёsh se nuk janё tё pakta shpjegimet se si tё çon kjo rrugё drejt disiluzionit. Duhet tё jetё e kuptueshme pёr kёdo, i cili nuk i sheh gjёrat vetёm nё sipёrfaqe, se kjo ёshtё njё nga çёshtjet mё tё rёndёsishme tё tё gjithё jetёs: e rёndёsishme pёr fenё, pёr sjelljen dhe pёr shkencёn.

Ёshtё njё nga shenjat e keqija tё cekёtisё sё mendimit tё sotёm qё, duke marrё nё konsideratё kёtё çёshtje vendos tё shtjellojё njё besim tё ri, tё bazuar nё zbulimet e fundit shkencore e pёr tё cilin thotё vetёm kёto:"Nuk ёshtё nevojё pёr ne, pёr t’u thelluar nё çёshtjen e lirisё tё vullnetit njerёzor. Çdo filozofi me emёr pranon se liria e deklaruar e zgjedhjes indiferente ёshtё njё iluzion bosh. Ky problem nuk ka asnjё lidhje me vlerёsimin moral tё sjelljes dhe veprimit njerёzor."

Une nuk e citova kёtё pasazh se e konsideroj librin nё tё cilin i shkёputa ato si tё njё rёndёsie tё veçantё, por sepse ai del pёr tё shfaqur tё vetmen pikёpamje qё shumica e mendimtarёve tё sotёm mund tё arrijnё nё kёtё çёshtje. Nё ditёt e sotme, çdokush me aftёsi depёrtuese mesatare duket sikur njeh faktin se liria nuk mund tё konsistojё nё zgjedhjen e lirё midis dy apo tre mundёsive nё veprim. Thuhet se gjithmonё ka njё arsye tё pёrcaktuar pse zgjidhet njё veprim specifik. Kjo duket shumё qartё. Megjithatё ata tё cilёt kundёrshtojnё konceptin e lirisё, mё parё i kanё drejtuar sulmet e tyre kryesore kundёr lirisё tё zgjedhjes. Herbert Spencer, pikёpamjet e tё cilit gjithmonё e mё tepёr po fitojnё terren thotё:

"Por qё gjithkush ёshtё i lirё tё dёshirojё

apo tё mos dёshirojё, e cila ёshtё çёshtja reale e pёrfshirё

ne dogmёn e vullnetit tё lirё, mohoet po aq shumё nga analiza

e ndёrgjegjes sa edhe nga pёrmbajtja e kapitujve qё vijojnё."

Ka shumё tё tjerё tё cilёt fillojnё nga e njёjta premisё kur luftojnё konceptin e vullnetit tё lirё. Nё thelb tё gjitha kёto argumenta janё po aq tё herёshme sa edhe Spinoza. Atё çka ai solli me fjalё tё qarta dhe me njё gjuhё po fare tё qartё kundёr idesё sё lirisё, po atё e gjen tё pёrsёritur nё mёnyrё tё panumurt, por zakonisht tё veshur me nje vello e tё stёrholluar nё teorira tё cilat gati e bёjnё tё pamundur qё tё njohёsh trenin e mendimit qё ka lidhje me çёshtjen. Nё njё letёr tё shkruar nё Tetor a Nёntor 1674 Spinoza shkruante:

"Unё quaj tё lirё gjithçka qё ekziston dhe vepron jashtё domosdoshmёrisё tё natyrёs sё vet, dhe unё e quaj tё detyruar, çdo gjё ekzistenca dhe aktiviteti i tё cilёs ёshtё pikёrisht tёrёsisht i pёrcaktuar nga diçka tjetёr.

Kёshtu p.sh.: Perёndia e njeh veten dhe çdo gjё tjetёr vullnetarisht, sepse kjo buron nga domosdoshmёria e natyrёs sё tij qё ai njeh çdo gjё. Pra siç e kuptoni pёr mua liria qёndron jo nё vendimin e lirё, por nё domosdoshmёrinё e lirё.

Le tё vijmё tek gjёrat e krijuara tё cilat janё tё gjitha tё pёrcaktuara nga shkaqe tё jashtme pёr tё egzistuar dhe le tё veprojmё nё njё mёnyrё tё pёrcaktuar fikse. Me qёllim qё ta kuptojmё kёtё mё qartё le tё imagjinojmё njё shembull tё thjeshtё: nje gur fiton nga njё shkak i jashtёm njё sasi tё caktuar lёvizjeje pёrmes sё cilёs ai vazhdon tё lёvizё edhe mbasi ndikimi ka pushuar. Kjo lёvizje e vazhduar ёshtё e detyruar, sepse vazhdon si rezultat i ndikimit tё jashtёm dhe jo domosdoshmёri e brendёshme e natyres sё gurit. Ajo qё mbetet nё fuqi pёr gurin kёtu, vlen edhe nё tё gjithё shembujt e tjerё sado komplekse apo tё shumё anshёm qofshin, sepse çdo gjё ёshtё domosdoshmёrisht e pёrcaktuar nga shkaqe tё jashtme pёr tё egzistuar dhe pёr tё vepruar nё njё mёnyrё specifike.

Tani mendoni ju lutem se guri gjatё lёvizjes sё tij mendon dhe ёshtё i bindur se po pёrpiqet me kulmin e aftёsive tё tij qё tё vazhdojё tё lёvizё mё tej. Guri i cili ёshtё i vetёdijshёm vetёm pёr pёrpjekjen e tij dhe sigurisht ёshtё indiferent, do tё besojё veten se ёshtё tёrёsisht i lirё, dhe se ai po vazhdon lёvizjen vetёm sepse ai dёshiron tё veprojё kёshtu dhe jo sepse mund tё ketё arsye tjetёr mё madhore. Kjo ёshtё pikёrisht liria njerёzore tё cilёn gjithёsecili pretendon se e ka pronё tё tijёn, dhe arsyeja qё ajo shfaqet pёr tё qёnё liri ёshtё se njerёzit janё tё vetёdijshёm pёr dёshirat e tyre, por tё paditur pёr shkakun se kush i pёrcakton ato dёshira.

Kёshtu fёmija i vogёl beson se ai dёshiron qumёsht thjesht prej dёshirёs sё tij tё lirё, e mё tej fёmija i inatosur hakmerret, e i druajturi merr arratinё. I piri beson se tё gjitha çka thotё vijojnё si rezultat i vullnetit tё tij tё lirё dhe se ky paragjykim ёshtё i lindur tek gjithёsecili dhe se ёshtё vёshtirё pёr t’u çliruar prej tij. Praktika na mёson mjaft se njeriu, mё pak se tё gjithё mund tё kalisё dёshirat e tij dhe kur preket nё ndienja nga pasione qё ndesh, ai shikon mё tё mirёn dhe ndjek mё tё kёqen. E akoma ai e konsideron veten tё lirё sepse ka gjёra pёr tё cilat ai ndjen njё dёshirё tё vogёl, e disa tё tjera ai mund t’i parandalojё me lehtёsi duke sjellё ndёr mend disa aspekte tё tjera pёr tё cilat ai shpesh ka menduar.

Pёr shkak se kjo pikёpamje ёshtё shprehur kaq qartё dhe hapur ёshtё e lehtё pёr tё gjetur gabimin e saj themelor. Po aq domosdoshmёrisht sa i duhet gurit tё vazhdojё lёvizjen mbasi ka marrё goditjen aq i duhet edhe njё qёnie njerёzore tё çojё nё fund njё veprim kur ёshtё nxitur pёr mё tepёr nga ndonjё shkak.

Njeriu thuhet se e konsideron veten si faktor tё lirё pёr arsye se ai ёshtё i vetёdijshёm vetёm pёr veprimet e tij ndёrsa ai nuk vё re faktin se ai shtyhet nga shkaqe tё cilave duhet t’u bindet pa kushte. Gabimi nё kёtё varg tё mendimit zbulohet shumё shpejt. Spinoza dhe tё gjithё ata qё mendojnё si ai nuk venё re faktin se njё person mund tё jetё i vetёdijshёm jo vetёm pёr veprimet e tij, por gjithashtu edhe nga shkaqet qё e detyrojnё atё tё veprojё nё kёtё mёnyrё. Askush nuk mund tё pohojё se fёmija nё kёrkesёn e vet pёr qumёsht, apo pijaneci qё pendohet pёr gjёra tё cilat ai nuk duhet t’i kishte thёnё, janё tё lirё. Asnjё nga tё dy rastet e mёsipёrme nuk di gjё pёr shkaqet qё veprojnё nё thellёsi tё organizmave tё tyre tё cilat ushtrojnё njё kontroll tё papёrballueshёm mbi ta.

Megjithatё, a ёshtё e justifikuar pёr tё vёnё bashkё veprime tё kёtij lloji me ato nё tё cilat njё individ ёshtё i vetёdijshёm jo vetёm pёr veprimet e tij, por edhe arsyen qё e ka shtyrё atё tё veprojё? A janё veprimet njerёzore realisht tё gjitha tё tё njёjtit lloj? A duhet qё veprimi i njё ushtari nё fushёn e betejёs, i njё kёrkuesi nё laborator, i njё burri shteti nё bisedime shumё delikate diplomatike, tё vendoset shkencёrisht nё tё njёjtin nivel si ai i fёmijёs qё kёrkon qumёshtin duke qarё?

Sigurisht, ёshtё mё e mira tё kёrkosh zgjidhjen e njё problemi atje ku kushtet janё mё tё thjeshta, por paaftёsia pёr tё dalluar ka sjellё konfuzion tё pafund. Mbi tё gjitha ndihet dhe ka njё ndryshim rrёnjёsor midis njohjes dhe mosnjohjes sё shkakut tё kryerjes sё diçkaje. Nё pamjen e parё kjo duket si njё gjё fare e thjeshtё dhe e rёndomtё. Megjithatё, ata qё kundёrshtojnё idenё e egzistencёs sё lirisё kurrё nuk pyesin nёse njё motivacion i cili ёshtё i njohur edhe i kuptueshёm ushtron shtrёngim mbi njё person nё tё njёjtin sens ashtu si dhe proçeset organike tё cilat shkaktojnё tek fёmija ynё tё qarёt pёr qumёsht. Eduard von Hartman mbron idenё se vullneti njerёzor varet nga dy faktorё kryesorё: motivacioni dhe karakteri. Nё qoftё se do t’i konsideronim tё gjithё njerёzit tё ishin tё barabartё, ose se paku, nuk do t’i merrnim parasysh ndryshimet duke i quajtur si tё papёrfillshme, atёherё vullneti i tyre shfaqet pёr t’u pёrcaktuar nga jashtё, d.m.th. pёrmes kushteve qё ata duhet tё pёrballojnё. Megjithatё, nё qoftё se mbajmё parasysh se njerёzit janё tё ndryshёm dhe se vullneti i dikujt motivohet nga njё ide, d.m.th. nga njё tablo e formuluar nё mёndjen e tij, vetёm nё qoftё se karakteri i tij ёshtё i tillё qё kjo tablo e veçantё ngjall tek ai impulse pёr tё vepruar, atёherё vullneti i tij paraqitet pёr t’u pёrcaktuar nga brenda dhe jo nga jashtё. E vetmja arsye qё dikush beson se ёshtё i lirё-qё ёshtё i pavarur nga motivet e jashtme-ёshtё se imazhi mendor i imponuar nga jashtё duhet tё kthehet nё njё motiv nё pёrputhje me karakterin e tij. Eduard von Hartman pohon tё vёrtetёn tё jetё:

"Edhe sikur ne vetё do tё mund tё shndёrojmё imazhet mendore nё motive ne nuk veprojmё kёshtu arbitrarisht, por nё pёrputhje me domosdoshmёrinё e prirjes karakteriologjike, d.m.th. ne jemi çdo gjё, por jo tё lirё"

Kёtu pёrsёri, ndryshimi midis motiveve tё cilat unё i lejoj tё ndikojnё tek unё vetёm mbasi unё i kam marrё ato plotёsisht nё ndёrgjegjen time, dhe tё atyre tё cilat unё i ndjek pa ndonjё njohje tё qartё, nuk merret fare nё konsideratё. Kjo na çon direkt nё kёndvёshtrimin nga i cili do tё merret nё konsideratё çёshtja kёtu. Pyetja shtrohet: nёse ёshtё e mundur ta konsiderojmё problemin e vullnetit tё lirё nё vetvete: dhe nё qoftё se jo, me çfarё çёshtje tjetёr duhet lidhur ajo domosdoshmёrisht?

Nё qoftё se ka ndryshim midis njё motivi tё vetёdijshёm dhe njё nxitje tё pavetёdijshme, atёherё e para gjithashtu do tё rezultojё nё njё veprim i cili duhet gjykuar nё mёnyrё tё ndryshme nga ato bazuar mbi impulse tё verbra. Ç’do tё thotё tё njohёsh arsyen e veprimeve tё dikujt? Pak preokupim i ёshtё dhёnё kёsaj pyetjeje, sepse fatkeqёsisht ka njё tendencё pёr tё ndarё nё dy pjesё atё qё ёshtё njё unitet i pandashёm-Njeriu: vepruesi dallohet nga njohёsi dhe ai qё vёrtet ka rёndёsi kёtu zhduket nga pamja; d.m.th. ai qё vepron nisur nga dija. Ka prej tyre qё thonё se njeriu ёshtё i lirё, kur arsyeja e tij mё tepёr se dёshirat e tij trupore, ka rolin kryesor, ose qё liria nёnkupton aftёsinё pёr tё pёrcaktuar jetёn e dikujt nё pёrputhje me qёllimin dhe vendimin e paramenduar.

Asgjё nuk mund tё pёrfitosh nga pohime tё kёtij lloji sepse çёshtja ёshtё nёse arsyeja, qёllimi dhe vendimi ushtrojnё tё njёjtin detyrim mbi njё individ siç ushtrojnё dhe dёshirat trupore. Nё qoftё se pa veprimin tim, lind njё vendim i arsyeshёm tek unё, me tё njёjtёn domosdoshmёri si uria dhe etja, atёherё unё duhet t’i bindem atij dhe liria ime ёshtё thjesht njё iluzion. Njё frazё tjetёr rendit keto fjalё: Tё jesh i lirё nuk ёshtё aftёsia tё pёrcaktosh çfarё dёshiron dikush, por aftёsia tё bёsh atё qё dёshiron dikush. Poeti filozof austriak Robert Hamerling e shpreh kёtё mendim me saktёsi tё precizuar: " Sigurisht qё njeriu mund tё bёjё atё qё dёshiron sepse vullneti i tij pёrcaktohet nga motivet. Ai nuk mund tё pёrcaktojё se çfarё dёshiron?-Le t’i shikojmё kёto fjalё mё nga afёr: a pёrbёjnё ato ndonjё kuptim? A ёshtё liria e vullnetit aftёsia pёr tё dashur diçka pa arsye pa ndonjё motiv? Ç’do tё thotё fjala dёshiron mё tepёr se sa tё kesh njё arsye pёr tё bёrё apo pёr t’u pёrpjekur pёr atё?

Tё dёshirosh diçka pa arsye, pa njё motiv, do tё thotё ta duash atё pa patur nevojё pёr tё. Koncepti i dёshirimit ёshtё i pandashёm nga ai i motivit. Vullneti pa njё motiv tё pёrcaktuar ёshtё njё aftёsi boshe: vetёm pёrmes motivit ai bёhet aktiv dhe real. Prandaj ёshtё tepёr e saktё tё thuash se vullneti njerёzor nuk ёshtё i "i lirё" pёr aq shumё sa drejtimi i tij ёshtё i pёrcaktuar nga motivi mё i fuqishёm. Nё anёn tjetёr duhet pranuar se ёshtё absurd ta kundёrshtosh kёtё "mungesё lirie" me njё liri tё mundshme tё vullnetit, e cila ёshtё baras me tё paturit e aftёsisё pёr tё dёshiruar atё qё dikush vetё nuk e do".

Pёrsёri kёtu vetёm motivet nё pёrgjithёsi diskutohen pa marrё parasysh ndryshimet midis motivacioneve tё vetёdijshme dhe tё pavetёdijshme. Nё se njё motiv mё pёlqen dhe mё detyron mua tё veproj sepse e paraqet veten pёr tё qёnё mё i forti i kёtij lloji atёherё mendimi i lirisё pushon sё paturi njё kuptim tё caktuar. Nё qoftё se unё detyrohem prej njё motivi tё çoj njё veprim deri nё fund, atёherё mendimi i lirisё pushon sё paturi njё kuptim tё caktuar. Nё qoftё se unё detyrohem prej njё motivi tё çoj njё veprim deri nё fund, atёherё mund tё jetё vetёm çёshtje indiference pёr mua nёse unё jam i aftё pёr ta bёrё atё. Çёshtja supreme nuk ёshtё nёse unё mundem apo nuk mundem tё bёj njё gjё tё caktuar kur jam i nxitur nga njё motiv, por nёse tё gjitha motivet veprojnё me domosdoshmёri shtrёnguese. Nёse unё detyrohem tё dёshiroj diçka, atёherё unё mund tё bёhem tёrёsisht indiferent nёse unё do tё mund ta bej atё deri nё fund. Dhe nё qoftё se, pёr shkak tё botёkuptimit tim, apo tё kushteve mbizotёruese, unё e konsideroj motivin qё ёshtё detyruar mbi mua si tё paarsyeshёm, unё duhet tё ndiej kёnaqёsi nёse nuk do ta bёja atё. Çёshtja vendimtare nuk ёshtё nёse unё jam i aftё pёr tё çuar deri nё fund vendimin e marrё njёherё mё parё, por se si lind vendimi brenda meje.

Ajo çka e dallon njeriun nga çdo qenie tjetёr qё jeton ёshtё mendimi i tij racional. Veprimin ai e ka tё pёrbashkёt edhe me krijesat e tjera. Asgjё nuk fitohet nёse kёrkohen analogjira nё mbretёrinё e kafshёve pёr tё qartёsuar konceptin e lirisё nё veprimet njerёzore. Shkenca natyrore moderne e ka pёr zemёr tё bёjё analogjira tё tilla. Kur shkencёtarёt kanё pasur sukses tё gjejnё midis kafshёve diçka tё ngjashme me sjelljen njerёzore ata besojnё se kanё arritur dije tё rёndёsishme nё lidhje me njeriun. Njё shembull i keqkuptimit qё mund tё ngrihet nga pikёpamje tё tilla, mund tё shihet qartё nё njё libёr si tek Paul Ree (filozof gjerman) i cili pёrmban pasazhin e mёposhtёm:

"Ёshtё e lehtё tё shpjegosh pse lёvizja e njё guri duket pёr ne e nevojshme, ndёrsa vullneti i njё gomari, jo. Shkaku i lёvizjes sё gurit ёshtё i jashtёm dhe i dukshёm, ndёrsa shkaku i vullnetit tё gomarit ёshtё i brendshёm dhe i padukshёm. Midis nesh dhe vendit ku ndodh ёshtё kafka e gomarit…dhe pёr arsye se shkaku pёrcaktues nuk shihet, mendohet se nuk ekziston. Thuhet se vullneti ёshtё me tё vёrtetё shkaku i rrotullimit tё gomarit, por ёshtё i pakushtёzuar, ёshtё njё fillim i pakundёrshtueshёm."

Edhe kёtu gjithashtu, injorohet veprimi i vetёdijshёm njerёzor, i cili mbart ndёrgjegjen e motivit. Ree deklaron se midis nesh dhe vendit ku ndodh veprimi ёshtё kafka e gomarit. Kёto fjalё tregojnё se Ree nuk ka asnjё ide se ka veprime-jo vёrtet prej gomari-por njerёzore, ku, midid nesh dhe veprimit, shtrihet nje motiv pёr tё cilin ne jemi tё ndёrgjegjshёm. Pak faqe me tutje Ree paraqet tё njёjtёn verbёri kur ai thotё:" ne nuk i perceptojmё dot shkaqet qё pёrcaktojnё vullnetin tonё dhe si pasojё besojmё nuk ёshtё aspak shkaktёsisht i pёrcaktuar".

Por le t’i lemё shembujt tё cilёt provojnё se tё shumtё janё ata qё argumentojnё kundёr ekzistencёs sё lirisё, pa njohur sё paku se çfarё ёshtё vetё liria.

Nuk ka diskutim se njё veprim nuk ёshtё i lirё nёse ёshtё realizuar pa dijen e arsyes pёr tё realizuar atё. Po atёherё ç’mund tё thuhet pёr veprime pёr tё cilat ne i dimё arsyet e kryerjes sё tyre? Kjo na çon nё temёn e fillimit dhe nё rёndёsinё e tё mёnduarit. Njё koncept qё nё fund tё fundit do tё thotё tё kesh njohuri pёr diçka, po ashtu si edhe pёr njё veprim nuk ёshtё i mundur pa marrё nё konsideratё aktivitetin e shpirtit tё tё menduarit. Kur ne tё kemi kuptuar rёndёsinё e mendimit nё pёrgjithёsi do tё jetё e lehtё tё bёhet e qartё roli qё luan tё menduarit nё veprimet njerёzore. Ashtu siç e thotё drejt edhe Hegeli (filozof gjerman):"Ёshtё tё menduarit ai qё transformon shpirtin-me tё cilin gjithashtu edhe kafshёt janё pajisur-nё frymё, nё shpirt.

Dhe kjo ёshtё gjithashtu arsyeja pse tё menduarit i jep vlerёn e pashoqe veprimit tё vetёdijshёm. Patjetёr unё pohoj se veprimet tona burojnё nga maturia e kthjellёt. Pёr njё moment nuk do tё sugjeroj se vetёm veprimet qё rrjedhin nga gjykimi abstrakt janё njerёzore nё kuptimin mё tё mirё tё kёsaj fjale. Por menjёherё sapo sjellja jonё tё ngrihet mbi kёnaqёsinё e dёshirave tё pastra trupore, motivet tona gjithmonё do tё pёrshkruhen me mendimet!

Veprimet qё burojnё nga dashuria, dhembshuria, apo patriotizmi nuk mund tё analizohen me koncepte tё ftohta abstrakte. Thuhet se kёtu, zemra, gjёndja e shpirtit, drejton. S’ka dyshim: por zemra dhe gjёndja e shpirtit nuk krijojnё motivet. Ato i presupozojnё dhe i lejojnё tё futen ato. Dhembshuria futet nё zemrёn time atёherё kur njё tablo mendore shfaqet nё ndёrgjegjen time pёr dikё i cili shkakton keqardhjen time.  Rruga pёr te zemra, kalon pёrmes kokёs; as dashuria nuk mund tё bёjё pёrjashtim. Kurdoherё qё dashuria nuk ёshtё thjesht njё shprehje e instiktit seksual, ajo ёshtё e bazuar nё tablonё tonё ideale (mendore) tё atij tё cilin ne e duam. Sa mё idealiste tё jenё kёto vizione mendore, aq mё e bekuar ёshtё vetё dashuria jonё. Kёtu, gjithashtu mendimet lindin ndjenjat; thuhet se dashuria verbon ndjenjat e tё dashuruarit. Por duhet thёnё se ёshtё gjithashtu e vёrtetё se dashuria i hap sytё tanё pёr tё parё cilёsitё e mira. Tё shumtё janё ata tё cilёt kalojnё pranё kёtyre cilёsive pa i vёnё re ato; megjithatё, njё (individ) i sheh ato, dhe vetёm sepse ai i sheh ato, nё zemrёn e tij zgjohet dashuria.Çfarё ka bёrё ai pёrveç se ka formuar njё tablo mendore tё cilёn qindra tё tjerё s’kanё arritur ta shohin dot? Dashuria nuk u pёrket pra, ketyre tё tjerёve, pёr shkak se ata nuk mundёn tё krijojnё atё tablo mendore pёr tё cilёn ne sapo folёm.

Nga çfarёdo lloj aspekti qё ne t’i afrohemi temёs ajo bёhet gjithmonё mё e qartё se çёshtja qё ka tё bёjё me natyrёn e veprimeve tё vetёdijshme presupozon atё tё origjinёs sё tё menduarit. Pёr kёtё arsye unё do t’i kthehem pak mё vonё kёsaj çёshtjeje.